Postanowienia wzorców umownych, którymi posługują się przedsiębiorcy podlegają kontroli sądowej prowadzonej przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w postępowaniu o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone. Postępowanie to stanowi abstrakcyjną kontrolę wzorca, tzn. kontrolę dokonywaną w oderwaniu od konkretnej umowy zawartej z zastosowaniem wzorca. Dlatego postępowanie to jest prowadzone w interesie zbiorowym konsumentów (w interesie publicznym). Powództwo może wytoczyć każdy potencjalny kontrahent przedsiębiorcy. Uprawnienie do wytoczenia powództwa mają również organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona konsumentów, rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Jeśli postanowienie  wzorca umownego, które wyrokiem Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów zostało uznane za niedozwolone, zostanie wykorzystane w umowie z konsumentem, to będzie ono według jednych przedstawicieli doktryny prawa bezskuteczne (tak dominujący pogląd[1]), według innych[2] bezwzględnie nieważne w myśl art. 58 kc. Obydwa poglądy prowadzą jednak do tego samego wyniku, tzn. do wyłączenia niedozwolonej klauzuli z obrotu prawnego.

Zakaz stosowania postanowień uznanych przez sąd za niedozwolone oznacza, iż postanowienia te nie mogą być wykorzystane we wzorcu stosowanym przez przedsiębiorcę.

Postanowienia o treści identycznej do postanowienia uznanego za niedozwolone mogą być natomiast indywidualnie wynegocjowane w umowie  zawieranej z konsumentem i wtedy – mimo wyroku Sądu – należy uznać je za wiążące konsumenta. Istotnym jest bowiem, iż strony takiego stosunku w miejsce wzorca umownego, jako podstawy prawnej ich relacji, przyjmują normę ukształtowaną indywidualnie, w drodze wzajemnych oświadczeń.

Cywilnoprawna regulacja wzorców umownych odnosi się do postanowień umów zawieranych z konsumentami (tj. osobami fizycznymi dokonującymi czynności prawnej nie związanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową[3]). Ustawodawcy chodziło o wyeliminowanie i ograniczenie wzorców, akceptowanych przez konsumentów bez świadomości tego co zawierają oraz o stworzenie systemu kontroli wzorców.

Dlatego z punktu widzenia zakresu podmiotowego wyroki Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów skierowane są wyłącznie na ochronę konsumentów. Uznanie więc przez ten Sąd postanowienia wzorca umownego, stosowanego przez przedsiębiorcę, za niedozwolone będzie wywoływało skutki jedynie w odniesieniu do umów zawartych przez przedsiębiorcę z konsumentami.

Tym samym ochrona wynikająca z uznania klauzul stosowanych przez przedsiębiorcę za niedozwolone nie odnosi się do stosunków prawnych łączących przedsiębiorcę z innymi przedsiębiorcami[4], gdyż taką umowę zawierają dwa profesjonalne podmioty, które w równym stopniu mogą kształtować treść zawieranej umowy oraz oceniać korzyści i ryzyka, jakie mogą dla nich wyniknąć z zawieranej umowy.

Dla strony postępowania skutek wyroku powstaje z momentem uprawomocnienia się wyroku, czyli z chwilą wydania wyroku przez Sąd II instancji lub upływu terminu do wniesienia apelacji. Od wskazanego momentu użycie przez przedsiębiorcę zakwestionowanych klauzul we wzorcu umownym nie będzie wywierało skutków prawnych.

Przedsiębiorca będzie musiał usunąć klauzule uznane za niedozwolone tak, by zapobiec wszczynaniu przez konsumentów postępowań cywilnych w związku z istnieniem niedozwolonych wzorców w umowie. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nie będzie mógł jednak wytoczyć powództwa na rzecz konsumenta (nawet w interesie wielu konsumentów), ponieważ nie może działać w interesie indywidualnym.

Gdyby przedsiębiorca dalej stosował postanowienia we wzorcach umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wyda decyzję o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nakaże zaniechania jej stosowania[5]. Jeżeli po wydaniu takiej decyzji przedsiębiorca nie zaprzestanie stosowania postanowienia wzorca uznanego za niedozwolone, wówczas Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów może nałożyć na przedsiębiorcę, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości stanowiącej równowartość od 500 do 10.000 EUR za każdy dzień zwłoki w wykonaniu wyroku sądowego, licząc od daty wskazanej w decyzji[6].

Posługiwanie się klauzulą abuzywną, wpisaną do rejestru jest ponadto wykroczeniem, zagrożonym karą grzywny, wymierzaną osobie kierującej przedsiębiorstwem lub upoważnionej do zawierania umów z konsumentami[7].

Rejestr postanowień niedozwolonych wzorców prowadzi Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Do rejestru wpisuje się tylko orzeczenia prawomocne, które Prezesowi Urzędu przesyła Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

O uznaniu klauzuli za niedozwoloną osoba trzecia może dowiedzieć się z rejestru niedozwolonych klauzul, dostępnego na stronach internetowych Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Zamieszczenie postanowienia w rejestrze zwalnia sądy powszechne od obowiązku kontroli takiego postanowienia i nakłada obowiązek stwierdzenia jego bezskuteczności, jeżeli konkretna umowa została zawarta przy wykorzystaniu wzorca, zawierającego niedozwoloną klauzulę.

• jeżeli umowa została wykonana przed wpisem do rejestru wzorców uznanych za niedozwolone przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, kontrahenci przedsiębiorcy (tzn. konsumenci) będą mogli podnosić roszczenia o charakterze odszkodowawczym w związku ze stosowaniem klauzul, które później uznano za niedozwolone. W takim postępowaniu konsumenci będą musieli wykazać, że szkoda którą ponieśli powstała wskutek zastosowania danej klauzuli przez przedsiębiorcę.

• jeżeli umowa jest wykonywana (przed i po wpisie klauzul do rejestru) konsumentom przysługują roszczenia odszkodowawcze w związku z zastosowaniem wobec nich postanowień wzorców uznanych za niedozwolone. W takim postępowaniu konsumenci będą musieli wykazać, że szkoda którą ponieśli powstała wskutek zastosowania danej klauzuli przez przedsiębiorcę. Natomiast konsument nie będzie musiał udowadniać, że klauzula uznana przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów za niedozwoloną nie wywołuje skutków prawnych.

• jeżeli umowa będzie zawarta już po wpisaniu do rejestru klauzul uznanych wyrokiem za niedozwolone, klauzule niedozwolone nie będą skuteczne wobec konsumentów, choćby przedsiębiorca nie wykreślił ich ze wzorca umownego.

W razie ewentualnego sporu sądowego istnienie wyroku Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów nie wyklucza podnoszenia przez przedsiębiorcę wszelkich zarzutów wobec konsumenta np. zarzutu przedawnienia roszczeń konsumenta. Nie będzie można jednak podważać prawomocnego uznania określonych postanowień wzorca za niedozwolone i twierdzić w związku z tym, że są skuteczne.