Potrącenie stanowi jeden ze sposobów wykonania zobowiązania przez dłużnika. Gdy możliwość dokonania potrącenia nie została wyłączona w umowie, zaspokojenie wierzytelności przez potrącenie – przy spełnieniu wszystkich warunków potrącenia – zależy od woli dłużnika.

Pojawia się zatem pytanie czy na gruncie prawa polskiego można potrącić wierzytelność, na jaką walutę i według jakiego kursu powinna zostać przeliczona.

Potrącenie umowne

Dokonanie potrącenia jest możliwe, gdy przedmiotem obu wierzytelności  są pieniądze. Polski ustawodawca nie wprowadza wymogu jednowalutowości, a tym samym nie wyłącza możliwości potrącenia dwóch wierzytelności wyrażonych w różnych walutach. Zatem w sytuacji, gdy obie strony umawiają się co do możliwości potrącenia oraz zgodnie określą termin przeliczenia waluty i wskażą, która z wierzytelności i na jaką walutę zostanie przeliczona – wówczas nie ma przeszkód, aby dłużnik zwolnił się z zobowiązania (w walucie obcej lub polskiej) dokonując potrącenia.

Potrącenie ustawowe

Sytuacja komplikuje się jednak, gdy nie ma umowy, a wierzycielowi (A) waluty polskiej, jego dłużnik (wierzyciel B) przedstawia do potrącenia swoją wierzytelność w walucie obcej lub też, gdy to wierzyciel waluty polskiej (A) chce ją potrącić z wierzytelnością swojego wierzyciela (B) w walucie obcej. Kto i czy w ogóle ma wówczas obowiązek dokonania przeliczenia wierzytelności i na którą walutę – wierzytelności potrąconej czy wierzytelności przedstawionej do potrącenia? A może bez porozumienia stron wyrażonego umową, zmiana waluty nie jest możliwa?

a) zasada walutowości

Rozwiązanie powyższego zagadnienia prawnego wynika z przyjętego modelu zasady walutowości. Po zmianie przepisu art. 358 k.c., która weszła w życie z dniem 24 stycznia 2009 roku, nie ma wątpliwości, że obecnie na gruncie prawa polskiego cywilnego, dłużnik ma prawo spełnić świadczenie w walucie polskiej, w sytuacji gdy przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna wyrażona w walucie, chyba, że ustawa, orzeczenie sądowe będące źródłem zobowiązania lub czynność prawna zastrzega spełnienie świadczenia w walucie obcej. Dłużnik wybierając spełnienie świadczenia w walucie polskiej, powinien ustalić wartość waluty obcej według kursu z dnia wymagalności, chyba że strony w umowie ustalą inny dzień określenia kursu waluty. Zasada wyboru waluty przez dłużnika zostaje wyłączona jedynie w razie zwłoki dłużnika ze spełnieniem świadczenia. Wówczas to wierzyciel – a nie dłużnik – decyduje w jakiej walucie świadczenie ma być spełnione.

b) potrącenie wierzytelności wyrażonej w walucie polskiej

W sytuacji, gdy zapłaty dochodzi wierzyciel wierzytelności wyrażonej w walucie obcej, jego dłużnik może przedstawić do potrącenia przysługującą mu wierzytelność wyrażoną w walucie polskiej. Skoro dłużnik spełniając świadczenie mógłby spełnić je w walucie polskiej, to nie ma powodów, aby w sytuacji spełnienia świadczenia w drodze potrącenia, dłużnik był pozbawiony prawa wyboru waluty. W takim przypadku, przeliczeniu ulga wierzytelność w walucie obcej na złote polskie według kursu z daty jej wymagalności i tak wyrażona wierzytelność przeciwstawna podlega potrąceniu z wierzytelnością w złotych polskich.

c) potrącenie wierzytelności wyrażonej w walucie obcej

Inaczej jest w sytuacji, gdy do potrącenia zostanie przedstawiona wierzytelność wyrażona w walucie obcej. Wydaje się, że wówczas nie jest możliwe dokonanie potrącenia takiej wierzytelności z wierzytelnością wyrażoną w walucie polskiej. W takim przypadku, wierzyciel przedstawiający do potrącenia wierzytelność w walucie obcej nie ma prawa wyboru waluty spełnienia świadczenia, a tym samym nie może ani żądać zapłaty w walucie polskiej, ani dokonać przeliczenia waluty obcej na walutę polską. Nie ma normy prawnej, która uprawniałaby wierzyciela (z wyjątkiem przypadku zwłoki dłużnika) do jednostronnego – wbrew woli dłużnika – przeliczenia wierzytelności walutowej na złote polskie. Jednocześnie, nie ma normy prawnej, która uprawniałaby wierzyciela do przeliczenia własnego długu wyrażonego w walucie polskiej na walutę obcą na gruncie prawa cywilnego. Bez odpowiedniego postanowienia umownego zobowiązanie w walucie polskiej nie może być spełnione w walucie obcej.

Skoro wierzyciel nie jest uprawniony do przeliczenia waluty wierzytelności przedstawionej mu do potrącenia ani nie ma obowiązku przeliczenia własnej wierzytelności, to tym samym bez zgodnej woli obu wierzycieli nie jest możliwe wyrażenie obu wierzytelności w tej samej walucie.

W konsekwencji, w przypadku przedstawienia do potrącenia z wierzytelnością złotówkową wierzytelności wyrażonej w walucie obcej, nie jest możliwe ich umorzenie przez potrącenie.

Nierówność pozycji wierzycieli wierzytelności różnowalutowych

W świetle art. 358 k.c. pozycja wierzycieli zależy od waluty w jakiej wyrażone są ich wierzytelności. Wierzyciel posiadający wierzytelność w walucie polskiej zawsze uzyska zapłatę. Wierzyciel posiadający wierzytelność w walucie obcej może zostać zaspokojony w drodze potrącenia.

Czy ten stan regulacji jest zamierzony przez ustawodawcę czy przypadkowy wymaga bliższego zbadania.

Nie mniej, treść normy art. 358 k.c. prowadzi do wniosku, iż pozycja wierzycieli jest nierówna a ochroną przed potrąceniem wierzytelności wyrażonej w walucie jest objęty wierzyciel dysponujący wierzytelnością w złotych polskich.